Onderstaand stuk schreef ik in 2020 voor het blad van een heemkundevereniging in het zuiden van het land. Op uitnodiging. Het werd uiteindelijk zonder opgave van redenen geweigerd.
Laat ik er maar eerlijk voor uitkomen: Heel lang heb ik met heemkunde helemaal niets gekund. Toen ik in nog in V. woonde, was daar een meneer die nogal veel studie had gemaakt van wat in Noord-Limburg een toer heet; een kanten muts, een soort van pronkkap, door vrouwen op het hoofd gedragen. Hij verzamelde ze ook. Tot ver buiten de regio werd zijn autoriteit op het gebied van toeren erkend. Daarnaast was hij actief in een volksdansgroep. Jawel, een heuse volksdansgroep. Als je het over oubollig hebt, zet dan maar meteen de volksdansgroep op nummer één in het lijstje. Volksdansgroep is Driekusman, Hoksebarger, Klompendans, Skotse Trije, Skotse Fjouwer, Horlepiep, Hakke Toone of Gort met Stroop.
Wat ook niet hielp was een boekje in de boekenkast met de titel ‘De Heemliefde van het Nederlandse volk’. Ik had het overgehouden aan een lange, warme zomervakantie in de zestiger jaren als student-assistent van Professor (Algemene Taalwetenschap) Doctor J. Wils, secretaris van de redactie van Onze Taaltuin. Het was hem, waarschijnlijk bij verschijning in ‘lentemaand 1942’ ter bespreking toegezonden door de auteur D.J. van der Ven. Mijn opdracht was een hele zwik boeken uit de bibliotheek van de professor aan te bieden aan antiquariaten in den lande. Het boekje over de heemliefde was daar niet gewild en was ten langen leste bij mij thuis terechtgekomen.
Het zou van lust tot onderzoeken mijnerzijds hebben getuigd als ik toen had nagetrokken of Wils er in Onze Taaltuin ook werkelijk aandacht aan had geschonken. Zeker als je nagaat dat in het jaar van verschijnen ideeën rond ‘Blut und Boden’ steeds steviger daadwerkelijk vorm kregen in de gedwongen, wrede ‘Umsiedlung’ van Joden naar de werk- en vernietigingskampen in het oosten. Hoe viel bij zoveel wreedheid uit (volgens Hitler) naam van het Duitse volk het oordeel over een boekje met in de titel woorden als heemliefde en volk uit? Het zijn woorden die sterk geuren naar wij onder mekaar, ons kent ons, navelstaren en een stapje verder: nationalisme, angst voor en uitsluiten van het vreemde. En dat terwijl in de tijd dat ik opgroeide, studeerde en als docent Nederlands mijn eerste lessen gaf de wereld juist open kwam te liggen en gesloten gemeenschappen zich naar buiten keerden.
Tegenwoordig kijk ik wat anders naar heemkunde. Dat is begonnen toen in de tachtiger en negentiger van de vorige eeuw en de beginjaren van deze eeuw de series Heimat 1, 2 en 3 van regisseur Edgar Reitz werden uitgezonden. Daarin kwam alles samen wat ik van geschiedschrijving verwacht. Voor de meeste mensen en in het onderwijs is dat vooral het optekenen van de grote lijnen, het leggen van verbanden tussen gebeurtenissen, het beschrijven van de rol van personen, het zoeken van oorzaak en gevolg in de chaos van de tijd. Meestal achteraf. Maar kijken we naar Heimat, dan is die grote geschiedenis slechts decor. Belangrijk, van grote invloed, maar toch: decor.
Het echte succes van zo’n serie is het verhaal van mensen in hun natuurlijke habitat. En dan vooral de enscenering daarvan. En voor dat succes is een flinke dosis heemkunde nodig. Het is een tak van sport – zo stel ik me voor – voor mensen die een grote liefde en een goed oog hebben voor het detail. Voor de omgeving, voor de situaties waarin mensen gedijen of teloorgaan. En dan niet alleen terugkijkend. Heemkunde heeft volgens mij nóg meer waarde als de beoefenaars ook chroniqueurs zijn. Vrouwen en mannen die de eigen tijd, de eigen omgeving, hun familie, vrienden vastleggen in foto’s, verhalen, geluidsopnamen, lijstjes.
Overigens ben ik dan toch maar eens op zoek gegaan naar Onze Taaltuin. Op internet. Maar helaas, het tijdschrift haalde maar net tien jaargangen. Die van 1941-1942 is de laatste. En laat de inhoud van deze jaargang nou net niet zijn gedigitaliseerd. Maar het feit dat deze de laatste was, doet vermoeden dat J. Wils niet meer aan bespreking van het hem in lentemaand 1942 aangeboden ‘De heemliefde van het Nederlandse volk’ is toegekomen. Misschien dat ik er nog eens op moet terugkomen.